samsun ekonomisi ne demek?

Samsun ekonomisi, Türkiye'nin bir ili olan Samsun'daki iktisadi hayatı ifade eden kavramdır.

Avcılık ve balıkçılık

20. yüzyılda Samsun ormanlarında ve su kenarlarında çeşitli av hayvanları bulunmasına rağmen avcılık daha çok kurt, tilki, sansar ve yaban domuzu gibi zararlı hayvanları tarlalardan uzak tutmak için yapılmakta; bir yıl içerisinde Samsun'da en az iki bin domuz öldürülmekte ve şehirde eskiden domuz etinden salamura yapan tüccarlar bulunmaktaydı. Av eti sağlamak için ise tarla kuşu, sülün, yaban kazı, su tavuğu, tavşan, ördek, karaca ve geyik avlanmaktaydı.

Akarsu ve göletlerinde tatlı su balıkları bulunan Samsun'un kıyısında bulunduğu Karadeniz de zengin bir balık kaynağıdır. 1940'lı yılların sonunda şehirde kıyı balıkçılığı yaygın olarak yapılmakta; kefal, tirsi, hamsi, sargan, kalkan, barbunya, kötek ve lüfer bol miktarda avlanıp genellikle de şehirde tüketilmekteydi. Nisan ve mayıs aylarında avlanan kılıç balığı ve kalkan ise İstanbul ve Ankara'ya gönderilmekteydi. Balıkçılar geleneksel olarak dalyan, ağ, yemli aletler ve zıpkından oluşan teçhizatlarıyla balıkçılık yapmaktaydılar.

Samsun'da günümüzde geçmişin aksine açık deniz balıkçılığı yapılmakta, balıkçılar radarlı ve modern donanımlı büyük balıkçı motorlarıyla denize açılmaktadır. Hamsi, istavrit, palamut, lüfer ve kefal günümüzde en çok avlanan balıklardır. Hamsi, kasımdan itibaren daha çok kıyıya yakın kesimlerde avlanmakta, eylül ve kasım aylarında palamut, ekim ayında lüfer ve neredeyse tüm yıl boyunca kefal avlanabilmektedir. Ayrıca şehirde sofra balıkçılığının yanı sıra endüstriyel balıkçılık da yapılmaktadır.¹

2017 yılına ait verilere göre Türkiye çapında en fazla deniz ürünleri avcılığı %49'luk oran ile Samsun'un da dâhil olduğu Doğu Karadeniz Bölgesi'nde gerçekleşmiş, en fazla avlanan balık 107.185 ton ile hamsi olmuştur.² Samsun'da ise avlanan en önemli iç su ürünü 60 ton ile sazan, en çok yetiştirilen ürün 4.250 ton ile alabalık olmuştur.³

Enerji

Yapılan yatırımlarla birlikte enerji kaynaklarının Türkiye'ye giriş kapılarından biri durumuna gelen Samsun zengin enerji kaynaklarına yakınlığı ve uluslararası ticari ilişkileriyle çok yönlü bir merkez görünümdedir.⁴ Samsun, 2003'te açılan Mavi Akım ile birlikte Rusya doğalgazının Türkiye'ye giriş ve dağıtım noktası olmuş olup Çin, Güney Afrika gibi ülkelerden ithal edilen kömürler de Karadeniz, İç Anadolu ve Doğu Anadolu bölgelerine Samsun'dan gitmektedir.⁵

Hâlihazırda toplam güç kapasitesi 83 MW olan iki rüzgâr enerjisi santralinin bulunduğu Samsun'da rüzgâr gücü bakımından Alaçam ile Ayvacık'ın güneyi, Bafra'nın kuzeydoğusu ve güneybatısı, İlkadım'ın kuzeyi ve batısı, Ladik'in batısı, Salıpazarı'nın güneydoğusu, Vezirköprü'nün güneybatısı ve Havza ile 19 Mayıs'ın tamamı 6,5-7 m/s üzerinde rüzgâr hızına ve %30'un üzerinde kapasite faktörüne sahip olması dolayısıyla yatırım yapmaya uygun bir görüntü çizmektedir.⁶ Yerleşim alanları, koruma altındaki bölgeler, ormanlık noktalar gibi yatırım yapmaya uygun olmayan alanlar çıkarıldığındaysa ilde elektrik enerjisine çevrilebilecek toplam 5.242,48 MW rüzgâr gücü potansiyelinin bulunduğu hesaplanmaktadır.⁷

Yıllık ortalama 2288 saat güneşlenme süresi olan Samsun'da 1 m²'lik bir alana yıllık toplam 1300 kWsa güneş enerjisi düşmekte olup uygun açıyla yerleştirilen ortalama %18 verimli bir panel ile 260 kWsa enerji üretilebilmektedir.⁸ Buna göre en az güneşlenme süresinin yaşandığı aralık ayında 2160 Wsa enerji düşen Samsun'da bu değer temmuz ayında 5580 Wsa oranına kadar çıkmaktadır.⁹ Verilere göre Ladik m² başına 1540,3 kWsa enerji ve 277,8 kWsa elektrik üretimi kapasitesi ile Samsun'un en yüksek güneş enerjisi potansiyeline sahip ilçesi görünümündedir.¹⁰

Günümüzde yaygın olarak kullanılan doğalgaz ve sıvılaştırılmış petrol gazı ile çalışan cihazlarda yapılan ufak değişikliklerle değerlendirilebilen biyogaz üretimi Samsun'da ciddi potansiyel taşımaktadır.¹¹ Çevre ve sağlık sorunlarının kaynaklarından biri olan organik atıkların enerjiye çevrilerek artı değer olarak kullanılabilmesiyle öne çıkan biyogaz günümüzde atıkların bekletilip gübre olarak ya da tezek hâline getirilerek daha verimsiz bir enerji kaynağı olarak kullanılmasına bağlı olarak potansiyeli oranında değerlendirilememektedir.¹² Organik atıkların anında kullanılarak yüksek enerji değerine sahip bir yakıt olarak değerlendirilmesini mümkün kılan biyogaz bu mânâda tezekten daha avantajlı olmakla birlikte biyogaz üretiminden arta kalan ürünlerin gübre olarak kullanılması mümkün olduğundan bu alanda da bir avantaj sağlamaktadır.¹³ Toplam biyogaz potansiyeli 45.472.025,55 m³ olan Samsun'da 213.718.520,1 kWsa biyoenerji üretimi mümkün görünmektedir.¹⁴ Bafra, Çarşamba ve Vezirköprü ilin en önemli enerji potansiyelini bulundurmakla birlikte yumurta tavukçuluğuna bağlı olarak Kavak ve Terme'de de ciddi biyogaz potansiyeli bulunmaktadır.¹⁵

Hayvancılık

Hayvancılık, tarım ile birlikte Samsun'un önemli ekonomik faaliyetlerinden biri olup yörede bulunan Osmanlı süvarileri at ihtiyaçlarını Bafra'da ve Çarşamba'da yetiştirilen Canik atlarından karşılamaktaydı. II. Bayezid döneminde Bafra'da 20 bin kısrağın bulunduğu bir hara olduğu bilinmekte olup bu atlar çevik, uzun yola dayanıklı ve düzgün yürüyüşleri ile tanınmışlardı. Günümüzde koruma altına alınan ırklardan biri olup özellikle Terme civarında sürü olarak doğada serbest bırakılarak yetiştirilmektedirler.¹⁶

1930'larda kuvvetli ve boylu at yetiştirmek için Atakum'da bir aygır deposu açılarak Fransa'dan biri safkan İngiliz, biri safkan Anglo-Arap ve biri de yarım kan Anglo-Norman olmak üzere üç at ithal edilmiş; 1931, 1932 ve 1933 yıllarında halkın damızlığa elverişli atlarıyla çiftleştirilerek istenilen nitelikte taylar elde edilmiştir. Ayrıca hayvan hastalıklarıyla mücadele için Bafra, Çarşamba ve Havza'da aşı yerleri kurulmuş; 1933 yılında tüm ilde 526 katır, 10.061 eşek, 11.980 at, 119.282 sığır, 36.097 manda, 180 deve, 74.151 kıl keçisi, 120.659 koyun ve 252 tiftik olmak üzere 373.188 hayvan sayılmıştır. 1949 yılında 23.767 dönümlük bir arazi üzerine hayvancılığı geliştirmek amacıyla bir hara kurulmuştur. Aynı yılın kayıtlarında bin kadar koyun, 185 kısrak, 50 manda ve 250 kadar da kara sığırın bu harada yer aldığı belirtilmektedir. Devlet teşvikleriyle birlikte büyükbaş ve küçükbaşların yanı sıra tavuk, hindi, kaz, ördek gibi kümes hayvanlarının sayısı da sürekli artmıştır.

2017 yılına ait verilere göre yerli, kültür ve melez toplam 385.237 baş sığırın ve 19.896 baş mandanın bulunduğu ilde sağılan toplam süt miktarı 367.443 ton olmuştur.¹⁷¹⁸¹⁹²⁰ 218.920 baş koyun ve 25.108 baş keçidense 10.945 ton süt sağılmıştır.²¹²²²³ Kümes hayvancılığında ise Samsun genelinde 1.675.023 yumurta tavuğu, 1.641.800 et tavuğu, 28.309 ördek, 20.725 hindi, 35.652 kaz bulunmaktadır.²⁴²⁵²⁶²⁷²⁸ Samsun'daki en önemli hayvancılık kolları büyükbaş ve küçükbaş ile kümes hayvancılığı olmakla birlikte arıcılık, ipek böcekçiliği de görülmektedir. 83.202 arı kovanının bulunduğu ilde bal üretimi 1.005,979 ton olup açılan sekiz kutudan yaş koza elde edilememiştir.²⁹³⁰ Ayrıca il genelinde iki deve, 2.001 at, 2.115 katır ve 3.161 eşek bulunmaktadır.³¹³²³³³⁴

Sanayi ve ticaret

1965 yılına kadar Samsun'un en önemli sanayi tesisleri şehir merkezinde 1879'da kurulan tütün fabrikası ile Bafra'da 1943'te kurulan Eminbey Kereste Fabrikası idi.³⁵ Ayrıca 1956'da kurulan ve Anadolu'daki ilk ilaç firması olan Adeka da kimya endüstrisi alanında şehirdeki yegâne fabrikaydı.³⁶ Sermaye birikiminin olmaması, enerji ile ulaşım altyapısının yetersiz ve bunlara bağlı olarak büyük miktarda üretimi olanaklı kılacak pazarın gelişmemiş olması gibi nedenlerle şehirdeki endüstriyel yapı oldukça sınırlı kalmış, buna bağlı olarak da daha çok yöre sakinlerinin ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla faaliyet gösteren atölyeler yaygınlık göstermiştir.³⁷

1965-1970 arası dönemde Karadeniz Bakır İşletmelerinin Samsun fabrikası, azot fabrikası ve yem fabrikası kurularak 1970'li yılların başlarında faaliyete geçmiş ve mamullerini ülke çapında pazarlayan fabrikalar Samsun'da görülmeye başlanmıştır.³⁸ İlerleyen süreçte Vezirköprü Entegre Kereste Fabrikası, Ladik Çimento Fabrikası, Çarşamba Şeker Fabrikası gibi yerel hammaddelerin işlendiği sanayi işletmeleri kurulmaya devam etmişse de devletin Samsun'daki yatırımları 1980'lerle birlikte durmuş; teşvik uygulanmamasına rağmen özel yatırımlar artış göstermiştir.³⁹ Devlet ve özel sektör yatırımları ile sanayi kapasitesi hızla genişleyen Samsun Orta Karadeniz ve Doğu Karadeniz bölgelerinin merkezî sanayi alanı hâline gelmiştir. 1976 yılında ilde bir organize sanayi bölgesi kurulma kararı verilmiş, 1981 yılında faaliyete geçse de ancak 1994 yılında tam kapasite ile çalışmaya başlamıştır.⁴⁰

Günümüzde Samsun'da ikisi Tekkeköy, diğerleri ise Bafra, Çarşamba, Havza ve Kavak sınırları içerisinde olmakla beraber altı organize sanayi bölgesi bulunmaktadır.⁴¹ Bu bölgelerdeki 160 işletmede toplam 6.246, diğer küçük sanayi sitelerinde ise 6.430 işyerinde 21.956 çalışan bulunmaktadır.⁴² Sanayi kuruluşlarının dışında şehirde 1995 yılında faaliyete başlayan bir de serbest ticaret bölgesi yer almaktadır.⁴³⁴⁴ Ticaret Bakanlığının 2017 verilerine göre Samsun Serbest Ticaret Bölgesinin yıllık ticaret hacmi $81.829 olup⁴⁵ toplam 404 kişi istihdam edilmektedir.⁴⁶ 2016 yılı verilerine göre Samsun, Karadeniz Bölgesi'nin %18,7 pay ile en fazla sanayi işletmesine sahip ili durumdadır.⁴⁷ Bu işletmelerin %70,6'sı mikro ölçekli olup büyük ölçekli işletmelerin oranı %0,9'dur.⁴⁸ Sektörel dağılımda gıda işletmeleri %27,7 ile en büyük paya sahipken istihdam oranında da %23,64 ile yine ilk sırada gelmektedir.⁴⁹ Şehirde en fazla istihdamı sağlayan işletme ise British American Tobacco'dur.⁵⁰

Konvansiyonel üretimin yanı sıra teknoloji üslerine de sahip olan ilde Ondokuz Mayıs Üniversitesinin öncülüğünde kurulan Samsun Teknopark ile Samsun Büyükşehir Belediyesinin öncülüğünde kurulan İŞGEM öne çıkan araştırma ve geliştirme ile iş geliştirme merkezleridir.⁵¹ Samsun Teknopark'ta 41 firma bulurken bunların büyük kısmı yazılım alanında faaliyet göstermekte olup Türkiye'nin en başarılı ilk üç iş geliştirme merkezinden biri olan İŞGEM'deki 26 firmanın ise %50'si sağlık sektörüne yönelik imalat yapmaktadır.⁵²⁵³ 2017 yılında 35 patent, 26 faydalı model başvurusunun yapıldığı⁵⁴⁵⁵ Samsun bu alanlarda Türkiye'de 18. ve 16. sırada gelmektedir.⁵⁶⁵⁷ İlde teknoloji şirketi Reeder'ın da üretim merkezi bulunmakta olup 2019'da satışa çıkan P13 Lite Samsun'da üretilen ilk akıllı cep telefonudur.⁵⁸ 2016'da $589.775.777 ithalata karşı $367.591.710 ihracat yapılan Samsun'un dış ticaret hacmi $957.367.487 seviyesinde gerçekleşmiş, ihracatın %19,52'lik kısmının yapıldığı Hollanda en önemli dış ticaret pazarı olmuştur.⁵⁹ İthalatta ise Rusya %43,18'lik oran ile başı çekmiştir.⁶⁰ $81.119.000 ile Samsun'un ihracat şampiyonu Sampa Otomotiv kendi sektöründe 41. Türkiye'de ise 180. sırada yer almaktadır.⁶¹ 2011 yılından bu yana Avrupa Birliği ile ortak proje kapsamında sağlık ekipmanları, mobilya ve işlenmiş gıda alanlarında kümelenme çalışmalarının yürütüldüğü Samsun, Tuttlingen ve Sialkot birlikte cerrahi el aletleri üretiminde dünyanın önemli kümelenme merkezlerinden biri olarak gösterilmektedir.⁶² Hâlihazırda Türkiye'de faaliyet gösteren 183 cerrahi el aleti üreticisi firmanın 37'si Samsun'da bulunmakta olup 1956 yılında Anadolu'daki ilk ilaç fabrikası olarak kurulan Samsun merkezli Adeka da hâlen faaliyettedir.⁶³

Karadeniz devletleri arasında iş hacmi açısında ilk on arasında yer alan ve Karadeniz Bölgesi'nin en büyük limanı olan Samsun Limanı aynı zamanda bölgenin demiryolu bağlantısı olan tek limanıdır.⁶⁴ Geniş hinterlandıyla Anadolu'dan gelen ve Anadolu'ya gidecek yüklerin uğrak noktası olan Samsun karayolu bağlantısı ile de öne çıkmaktaysa da ildeki lojistik stratejisi ve rekabet yapısı zayıf olarak sınıflanmaktadır.⁶⁵ 2013 yılında liman ve demiryolu bağlantısı avantajı nedeniyle Viking Treni güzergâhına dâhil edilmesi düşünülen⁶⁶ Samsun, tren hattının bakım nedeniyle kapalı olması ve başka etmenler nedeniyle proje dışında kalmıştır.⁶⁷ Hâlen yapımı sürmekte olan Samsun Lojistik Merkezi projesinin faaliyete geçmesi ile birlikte şehrin lojistik kapasitesini arttırarak sektörel üs hâline geleceği öngörülmektedir.⁶⁸

Tarım

Tanzimat ile birlikte Osmanlı İmparatorluğu tarımın gelişmesi için çalışmalar içerisine girmiş, bunun neticesi olarak bir ziraat örgütü kurulmuş ve Samsun'a bir ziraat müdürü tayin edilmiştir. 19. yüzyılda bağcılığın yaygın olduğu Samsun'da, günümüzde Samsun Ruh Sağlığı ve Sinir Hastalıkları Hastanesinin bulunduğu yer bağ bahçeleri ile kaplı bulunduğundan buna bağlı olarak özellikle Rumlar ve Ermeniler arasında şarapçılık yaygın bir tarım sanayi kolu olarak gelişmiştir.⁶⁹ 19. yüzyılın ikinci yarısında yıllık üzüm rekoltesi 26.000 kg değerini geçmekte olup siyah ve kokulu bir tür üzümden sirke de üretilmekteydi. Mert Irmağı ve Kürtün Irmağı arasında da bağcılık yapılmakta, dutluklar bulunmaktaydı fakat 1908 yılında Dimetoka ve Edirne gibi şehirlerde görülen bağ ve dut hastalığı şehirlilerin gözünü korkutmuş, bağlar bozulmuştur.⁷⁰ O dönemden sonra bağcılık Samsun'da önemli bir üretim kolu olarak yer almamıştır. Helmuth von Moltke'nin Türkiye Mektupları adlı eserinden 19. yüzyılda Samsun'da zeytin üreticiliği de yapılmakta olduğu öğrenilmektedir.⁷¹ Kitapta "çevresi zeytin ormanı ile kaplı" şeklinde tanıtılan Samsun'da zeytin üretimi yıllık 13.000 kg'a kadar ulaşmaktaydı.

1870'li yıllarda zeytincilik ve bağcılığın yerine tütüncülük ön plâna geçmiştir. Bununla birlikte zeytin ağaçları sökülmeye başlanmış ve boşalan alanlar tütün tarlası hâline getirilmiştir. Özellikle 19. yüzyılda yaygınlaşan tütün ekimi halkın en önemli gelir kaynağı hâline gelmiştir. Kayıtlara göre 1873 yılında ülke dışına 1.815.450 kg, ülke içine 358.223 kg; 1890 yılında ise ülke dışına 3.171.200 kg, ülke içine 1.931.000 kg tütün sevk edilmiştir. 1893 yılında Samsun'da tütün fabrikasının açılmasıyla birlikte üretilen tütünlerin bir bölümü bu fabrikada işlenmeye başlamıştır. Tütüncülüğün yanı sıra tahıl üretimi de Samsun'da önemli bir yer tutmaktaydı. Buğday, arpa ve mısır üretimin önemli bir miktarını oluşturmakta; pirinç, çavdar ve yulaf da seyrek olarak üretilmekteydi. Resmî kayıtlara göre 1879 yılında 320.850 okka pirinç, 873.988 kile mısır yetiştirilmiştir.⁷² Ayrıca aynı kayda göre şehirde 2.178 adet sergen bulunmakta⁷³ olup 1887 yılı kayıtlarında yıllık pamuk üretiminin 5 milyon kg'dan fazla olduğu bilgisi yer almaktadır.⁷⁴ 1899 ürün cetvelinde ise 1.183.500 okka keten yetiştiği ve bir de kendir mahzeni bulunduğu bilgisi yer almaktadır.⁷⁵ Kadıköy'de bulunan asma kütükleri ile Kılıçdede'de bulunan sık limon ağaçları bu ürünlerin de bir dönem yörede yetiştirildiğini kanıtlamaktadır.

Genellikle nadas usulü ile kullanılan topraklara bakan köylülerin büyük çoğunluğu kara sapan ile iş görmekteydiler. Küçük toprak sahipleri kendi topraklarını kendileri ekip biçmekte, büyük toprak sahipleri ise ameleler ile ya da yarıcılık ile topraklarını değerlendirmekteydiler. 1912 yılı kayıtlarında bazı Samsunluların Rusya'ya gidip orada yarıcılık yaparak tütün ziraatıyla uğraştıkları bilgisi yer almaktadır.⁷⁶

Sebzecilik ve meyvecilik de 19. yüzyıl Samsununda yaygın olarak görülen tarım kollarından biri olup fasulye, patates, soğan başta olmak üzere hıyar, kabak, lahana, pırasa gibi çeşitli sebzeler yetiştirilmekte idi. 1870 raporlarında Samsun'da 195, Bafra'da ise 300 bahçe olduğu yazmaktadır. Meyve ağaçları ise daha ziyade evlerin bahçelerinde yetiştirilmekteydi. 1900'lü yılların başında Madozyan isimli bir Ermeninin meyve çiftliği bulunmakta⁷⁷ ve 1940'lı yıllarda il özel idaresi tarafından Madozyan Çiftliği adı altında işletilmekte idi. Buna ek olarak Lütfü Deveci Çiftliği de bir diğer meyve çiftliği idi. Çiftliklerle birlikte Çarşamba'da şeftali, elma, armut, kayısı, erik, kiraz, vişne, ahlat ve ceviz yetiştirilmekteydi.⁷⁸ Ayrıca Dereköy karpuzu da Samsun'da yetiştirilmekte ve yörede ünlüydü.

Saban, pulluk, tırpan, kağnı, orak gibi aletler ile kas gücüne dayanarak yapılan tarım 1940'lı yıllarda yerini makine gücüne bırakmıştır. Samsun'da 1940 yılında 32 traktör, 405 tek tekerli, 1050 çift tekerli pulluk, 15 pancar mibzeri bulunmaktaydı. 1943 yılında şehirde modern tarımın desteklenmesi amacıyla 20 bin daa alan üzerine Gelemen Devlet Üretim Çiftliği kurulmuştur.⁷⁹ Ayrıca Çarşamba'da Ziraat Bankasının 100 bin dönümlük iki çiftliği bulunmaktaydı. 1949 yılında da meyveciliğin gelişmesi için Vilayet Çiftliği adında bir çiftlik kurulmuş ve halka fidan dağıtılmaya başlanmıştır. Kızılırmak ve Yeşilırmak deltalarındaki bataklıkların kurutulması ve verimli tarım alanlarının açılması nedeniyle 1950'li yıllarda traktör sayısı hızla artmış, bunlara bağlı olarak geleneksel tarım yöntemleri hızla terk edilmiştir.

Günümüzde 3.759,208 daa ile yüzölçümünün %47'si tarım alanlarından oluşan⁸⁰ Samsun'da başlıca olarak tahıllar, baklagiller, endüstriyel bitkiler, yağlı tohumlar ve yumru bitkiler yetiştirilmektedir. Son dönemlerde artan yatırımlarla birlikte organik tarımın da yapılmaya başlandığı bir şehir hâline gelen Samsun'da organik karpuz ve ekolojik yumurta gibi ürünler yurtiçi ve yurtdışına dağıtılmaktadır. Narenciye domates, üzüm gibi eskiden bu yana üretilen meyveler günümüzde de önemli ihracat ürünlerindendir.

2013 yılı verilerine göre ilde toplam 23.810.672 ha işlenmiş tarım alanı ve uzun ömürlü bitki ekim alanı bulunmakta olup bunların 16.094.014 ha'lık kısmı hasat edilmiştir. Aynı yıl elde edilen verilere göre %61 ile tahıllar en fazla üretilen tarım ürünü olurken saman ve ot %23,6'lık pay ile ikinci konumda bulunmaktadır. Toplam 28.448.218 sebze üretim miktarına sahip olan Samsun'un Türkiye sebze üretimindeki payı %4,8'dir. Toplam 19.419.256 meyve üretimi ileyse Türkiye genelinde %0,7'lik paya sahip olmuştur. Tüm bitkisel üretim değerlerine bakıldığındaysa Türkiye'nin %2,4'lük kısmına tekabül eden Samsun'un tarımsal üretim değeri 2012'ye göre yarım milyon liralık düşüş göstererek ₺3,5 milyar olmuştur.